İnsan-alet etkileşiminin kültürel ve psikolojik boyutları*

Bilinen canlılığın 3.8 milyar Dünya yılı evvel başladığını tahmin ediyoruz. Kategorilendirdiğimiz milyonlarca canlı türü var. Hepsi bu gezegen üzerinde yaşıyor. 1957’ye kadar da Dünya dışında hiçbir canlı gözlenmemişti. Dünya dışında gördüğümüz ilk canlının ismi Layka. Bir köpek. Bir uydu içinde Dünya’dan yörüngeye fırlatılmıştı. Dünya dışında gördüğümüz ilk “üstün zekalı yaşam formu” yine insan. Bizden biri. İsmi Yuri Gagarin. Bir kozmonot. O da Dünya’dan fırlatıldı. Dünya dışında başka bir gök cismi üzerinde gözlenen ilk canlı yine bir insandı. Dünya’nın uydusu olan Ay’da görüldü. İsmi Neil Armstrong. Ondan sonra on iki canlı daha gözlendi Ay yüzeyinde. Hepsi yine özel araçlar içinde, Dünya’dan Ay’a fırlatılmış insanlardı. Dünya dışında gözlenen canlıların hepsi Dünyalı ve Dünya’nın uzağında sadece belirli bir süre yaşayabiliyorlar. Şanslı olanlar Dünya’ya geri dönüyor. Layka şanssızdı mesela. Dünya’dan uzaklaşabilen bu Dünyalılar dışında, evrenin herhangi bir köşesinde Dünyalı olmayan bir tek-hücreli bile göremedik hala.

Peki, nedir canlı? Aslında moleküler bir örgütlenme. Fakat kimyanın inceleme alanı dışına taşan bir dizi niteliği var canlıların. Bu nitelikler, onları oluşturan kimyasal süreçlere dayanıyor muhakkak ama bu süreçlere indirgenerek açıklanamıyor. Bunları önce biyoloji açıklamaya çalışıyor. Bunlardan biri davranış. Canlılar davranır. Tüm canlılar. Fakat davranış, salt fiziksel bir tepki değildir. Su da moleküler bir yapı olarak hareket edebilir, kurbağa da. Bir kurbağanın serbest düşüşü, fizik teorilerinin kolayca açıklayacağı bir şeydir. Ama neden vırakladığı, neden oraya değil de buraya zıpladığı ne kimyanın ne de fiziğin açıklama kümesi içindedir. Bunlar, fiziğin ve kimyanın kalabalık masalarında yer bulamadıkları için önce biyolojinin masasına gelir. Biyolojinin de açıklayamadığı davranışlar vardır. Örneğin, neden nefes aldığımı açıklar ama neden bu yazıyı bu şekilde yazdığımı açıklamaz. Hiçbir kimya, fizik veya biyoloji teorisini ilgilendirmez davranışlarımın bu katmanını. Çünkü bu davranışımın sebebi, ne pür kimyasal ne de fizikseldir. Ama psikolojiktir, sosyolojiktir, ekonomiktir vb.

* Yıldız, T. (2019). İnsan-alet etkileşiminin kültürel ve psikolojik boyutları. M. Bulut, N. Dilmen, G.B. Esmer, M. Gezer, Ç. Selçukcan Erol ve L. Türker Şener (Ed.), Sağlık Bilimlerinde Yapay Zeka (s.261-275) içinde. İstanbul: Çağlayan. (.PDF)